Ο Δεκέμβριος και στα Θρακιώτικα Δεκέμβρης για Παχνιστής είναι ο δωδέκατος και τελευταίος μήνας του έτους ανήκει στην εποχή του χειμώνα κατά το Γρηγοριανό ημερολόγιο και είναι ένας από τους 7 μήνες με διάρκεια 31 ημερών.
Στα Λατινικά, decem σημαίνει δέκα, αφού ο Δεκέμβρης ήταν ο 10ος μήνας σύμφωνα με το Ρωμαϊκό ημερολόγιο. Με την άφιξη του Δεκεμβρίου το κρύο αρχίζει να είναι αρκετά τσουχτερό ενώ στις 21 Δεκεμβρίου μπαίνει επισήμως ο Χειμώνας και ξεκινούν οι χιονοπτώσεις. Γι’ αυτό, άλλωστε ο Δεκέμβριος λέγεται και «Άσπρος μήνας», «Ασπρομηνάς» αλλά και «χιονιάς».
Τα λουλούδια του Δεκεμβρίου είναι ο νάρκισσος και ο ελαιόπρινος. Ο Δεκέμβριος είναι ο μήνας με τις λιγότερες ώρες φωτός στο βόρειο ημισφαίριο και τις περισσότερες ώρες φωτός στο νότιο ημισφαίριο. Ο Δεκέμβρης πάντα ξεκινά την ίδια μέρα της εβδομάδας με τον Σεπτέμβριο.
Πλούσιος σε εορτές και έθιμα . Στο πρώτο δεκαήμερο έχουμε τα Νικολοβάρβαρα και τη Σύλληψη της Αγίας ΄Αννης .
ΤΑ ΝΙΚΟΛΟΒΑΡΒΑΡΑ
Αγία Βαρβάρα βαρβαρώνει, Άγιος Σάββας σαβανώνει, Άγιος Νικόλας παραχώνει!
Ζούμε σε καιρούς που χαρακτηρίζονται από το άγχος, την αστάθεια, την κρίση των αξιών, τις επιφανειακές ανθρώπινες σχέσεις και τη μοναξιά. Καιροί απρόσωποι θα ισχυριστώ όπου ο άνθρωπος χάνεται στην ανωνυμία και τη γεωμετρική μονοτονία της πόλης και ζει σε γυμνό και ανιαρό περιβάλλον που ως επί το πλείστον κάθε άλλο παρά ανθρώπινο είναι.
Μέσα στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία του σήμερα η κατάργηση των συνόρων της αγοράς βέβαια είναι θετική. Όχι όμως η παραβίαση και η πτώση των εσωτερικών συνόρων του αυτοπροσδιορισμού της ταυτότητος και του πολιτισμού μας.
Μία από τις σπουδαιότερες παρακαταθήκες, που μας άφησαν οι παλιότεροι είναι τα ήθη και έθιμα, οι δοξασίες, οι προλήψεις, οι θρύλοι και οι παραδόσεις του λαού μας που συνθέτουν την αρμονική κοινωνική μας ζωή και είναι ο ισχυρός συνδετικός κρίκος που ενώνει το χτές με το σήμερα και μας οδηγεί στο αύριο.
Στην Ελλάδα τα έθιμα υπάρχουν από την Ομηρική εποχή, διατηρήθηκαν δια μέσου των αιώνων, από γενιά σε γενιά, άγραφτα μόνο με την παράδοση. Από αρχαιοτάτων χρόνων τα έθιμα είναι ο καθρέφτης του Ελληνικού λαού. Βάσει αυτών κατόρθωσε να διατηρήσει ακμαίο το ηθικό του, και τον πολιτισμό του , σε χρόνους κατοχής και δουλείας, όταν το Ελληνικό Έθνος κινδύνευε με αφανισμό.
Ας δούμε όμως συνοπτικά τι είναι ήθη και τι έθιμα
Τα ήθη αποτελούν τους άγραφους νόμους της πρακτικής ηθικής του λαού μας. Ο όρος ήθος σημαίνει το σύνολο των ψυχικών χαρακτηριστικών κάθε ανθρώπου. Ήθη είναι οι αντιλήψεις του λαού μας που προσδιορίζουν την ηθική και κοινωνική συμπεριφορά μας.. Είναι οι γενικές αρχές Δικαίου, οι θεμιτοί τρόποι συμπεριφοράς του κοινωνικού ανθρώπου, που μεταβάλλονται με τη μεταβολή του χρόνου, που διαφέρουν από τόπο σε τόπο και απηχούν την τρέχουσα ηθική μιας κοινωνίας. Δηλαδή τα ήθη ορίζουν αξίες, σχέσεις, συμπεριφορές.
Αντίθετα τα έθιμα είναι η ομοιόμορφη τήρηση μιας συνήθειας που δεν επιβάλλεται από ρητές εντολές και διακρίνονται σε τοπικά, εθνικά και παγκόσμια
Επειδή ωστόσο τα έθιμα καθορίζονται ως ένα σημείο από τη λαϊκή παράδοση, πρέπει να τονίσουμε ότι η παράδοση, δεν είναι κάτι το στατικό, κάτι που λιμνάζει. Η παράδοση είναι στοιχείο ζωής και ακολουθεί τους νόμους της, που διαιωνιζόμενο μέσα στο παρελθόν, στο χτές, γίνεται σήμερα και γονιμοποιεί το αύριο και επί πλέον ότι παράδοση είναι η πιστοποίηση της ταυτότητας κάθε λαού.
Όλοι οι λαοί της γης έχουν να παρουσιάσουν την ιστορική τους ταυτότητα και ζουν σύμφωνα με τις παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα τους. Ο Ελληνικός λαός περισσότερο από κάθε άλλο, είναι εκείνος που παρ όλες τις εκούσιες ή ακούσιες μεταναστεύσεις, τους αποικισμούς και εποικισμούς, τις επιδρομές, υποδουλώσεις και επιμειξίες, συνεχίζει να ζει με τους κληρονομημένους τρόπους ζωής.
Σε αυτή την εποχή της ύλης, της ταχύτητας και παραβίασης της φυσικής πορείας, είναι γεγονός ότι περιφρονήσαμε, αγνοήσαμε και αμφισβητήσαμε την πολιτιστική μας παράδοση και τις αξίες της. Υποτιμήσαμε τις πνευματικές παραδόσεις και μιμηθήκαμε ξένα έθιμα, με αποτέλεσμα να χαθεί σχεδόν ανεπίστρεπτα ένας ολόκληρος κόσμος που σφράγισε τις μνήμες πολλών και σημάδεψε την ψυχή τους.
Το τριήμερο που διανύουμε δηλαδή 4, 5, και 6 Δεκεμβρίου δεσπόζουν τρεις μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης και είναι, στο καλωσόρισμα του χειμώνα. Πλήθος δοξασίες, παροιμίες κι έθιμα του λαού μας, σχετίζονται με τις ημερομηνίες τούτες, που συνήθως αντιστοιχούν στα πρώτα κρύα, στις πρώτες παγωνιές και χιονοπτώσεις κι έτσι ήτανε σημαδιακές για τον άνθρωπο της υπαίθρου, τον άνθρωπο που πάλευε καθημερινά με τα στοιχεία της φύσης, που κυριολεκτικά ζούσε τις αλλαγές του κλίματος και των εποχών. . Και τις τρεις αυτές γιορτές, πού’ έρχονται με τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη, ο λαός μας τις λέει μ’ένα όνομα: “Νικολοβάρβαρα και έχει δημιουργήσει ένα πλήθος από παροιμίες όπως
“Νικολίτσι, Βαρβαρίτσι,
Σάββα τ’ήθελες στη μέση;”
Η παροιμία αυτή επικράτησε επειδή Δεύτερος στη σειρά και λιγότερο γνωστός μεταξύ του πολυθρύλητου και θαλασσοδαρμένου Άη-Νικόλα και της προστάτιδας Αγια-Βαρβάρας , γιορτάζεται ο Άγιος Σάββας. (η παραπάνω παροιμία λέγεται, φυσικά, με την έννοια “τί γυρεύουν οι μικροί ανάμεσα στους μεγάλους;”),Οι Άγιοι αυτοί είναι τόσο συνδεδεμένοι με τον ερχομό της βαρυχειμωνιάς, που πλήθος σχετικές παροιμίες έπλασε ο λαός μας: όπως
“Απ’τα Νικολοβάρβαρα αρχίζει κι ο χειμώνας!”
“Νικολίτσα, Βαρβαρίτσα μπρος οπίσω ο χειμώνας.”
“Αγιά Βαρβάρα μίλησε κι ο Σάββας απλοήθη:
Μαζώχτε ξύλα κι άχερα και σύρτε και στο μύλο
τι Άγιο Νικόλας έρχεται τα χιόνια φορτωμένος!”
“Η Αγιά Βαρβάρα γέννησε κι ο Άη-Σάββας το εδέχθη
κι ο Άη-Νικόλας έτρεξε να πάει να το βαφτίσει” (το χιόνι)
“Η Αγιά Βαρβάρα βαρβαρώνει,
ο Άη-Σάββας σαβανώνει
κι ο Άη-Νικόλας παραχώνει.”
Ο Άγιος Σάββας
οι στίχοι, αυτοί κατά βάση αναφέρονται στο χιονιά, υπάρχει κι η εκδοχή πως ο Άη Σάββας σαβανώνει τους νεκρούς και προσπαθεί να τους δώσει μια “καλύτερη θέση” στον Κάτω Κόσμο, ενώ, από την άλλη, προσπαθεί να απομακρύνει το θάνατο από τους ζωντανούς, ως άγιος προστάτης και θεραπευτής. Τη μέρα τούτη, σε κάποιες περιοχές, συνηθίζουν να φτιάχνουν φάβα στη μνήμη του, όπως καταγράφει και το λαϊκό δίστιχο:
“Του Άη-Σάββα,
τρώνε φάβα!”
Τώρα, αν περιμένουμε κρύα και χιόνια, αλλά δεν τα βλέπουμε, τούτες τις μέρες, δε σημαίνει πως οι παροιμίες του λαού μας, που βασίζονται σε αιώνες παρατήρησης και εμπειρίας, έπεσαν έξω ή είναι λαθεμένα, απλά στην εποχή μας, καθώς “τά’παιξε” ο άνθρωπος, “τά’παιξε” και ο καιρός… Τι να κάνει κι αυτή η έρμη η Πλάση τόσα που τραβάει από εμάς.
Ο Άγιος Νικόλαος είναι Αγιος της Ανατολικής Ορθόδοξης, αλλά και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Έζησε τον 4ο αιώνα μ.Χ. στα Μύρα της Λυκίας. Ο άγιος Νικόλαος απεδήμησε ειρηνικά στις 6 Δεκεμβρίου του έτους 330 μ. Χ. (Κατ’ άλλους του 345 ή 352 μ.Χ.) Μετά την κοίμησή του ονομάστηκε «μυροβλύτης», καθώς τα λείψανά του άρχισαν να αναβλύζουν άγιο μύρο, όπως και άλλων αγίων. Τα λείψανά του διατηρήθηκαν στα Μύρα της Λυκίας έως και τον ενδέκατο αιώνα, όπου το 1087 κάποιοι ναύτες τα αφαίρεσαν και τα μετέφεραν στην Ιταλία, στην πόλη Μπάρι, όπου τοποθετήθηκαν στο Ναό του Αγίου Στεφάνου.
Λέγεται ότι κατά την τέλεση της θείας λειτουργίας άρχισε να αναβλύζει τόσο πολύ μύρο από τα ιερά λείψανα, που οι πιστοί το μάζευαν σε δοχεία για θεραπεία από διάφορες αρρώστιες, ενώ αρκετοί λιποθυμούσαν από την ευωδία του μύρου αυτού.
Η μνήμη του γιορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου τόσο από την Ορθόδοξη, όσο και από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
Ο Άγιος Νικόλαος θεωρείται ο κατ’ εξοχήν προστάτης των Ναυτικών καθώς και του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού και Λιμενικού Σώματος, γιατί στον βίο του αναφέρονται θαύματα που έχουν σχέση με τη θάλασσα. Για το λόγο αυτό, όλα τα πλοία του πολεμικού ναυτικού, καθώς και όλα τα εμπορικά, φέρουν την εικόνα του [
Ξεκίνησα την αφήγηση μου από τη μέση, πήγα στο τέλος και επιστρέφω στην αρχή για να πω δυο λόγια περισσότερα για την Αγία Βαρβάρα την προστάτιδα του πυροβολικού μας από το 1829 και να μιλήσω για το Θρακιώτικο έθιμο της Βαρβάρας.
Η παράδοση μας για την Αγία Βαρβάρα λέει « Η Βαρβάρα βαρβαρώνει» και τη φαντάζεται ως μία Αγία δυναμική.
Με τούτη τη δυναμική Αγία, λοιπόν, συνδέονται εντυπωσιακά πολλές παραδόσεις, έθιμα και δοξασίες του λαού μας κάποια από τα οποία, κρύβουν
φυσικά και αρχαιοελληνικές ρίζες.
Η Αγία Βαρβάρα από τους κατοίκους της Θράκης, πάνω από όλα, θεωρείται προστάτιδα των παιδιών από τις κακές παιδικές ασθένειες και ιδιαίτερα από την ευλογιά, που προκαλούσε πολλούς θανάτους στον παιδικό πληθυσμό.. Τούτο στηρίζεται στην παράδοση που λέει πως ο πατέρας της, που ήταν φανατικός εθνικός, είχε τέτοιο μίσος για τους Χριστιανούς που, για να την κάνει να αρνηθεί την πίστη της την έκλεισε σε ένα πύργο όπου τη βασάνιζε τόσο, ώστε εκείνη να αρρωστήσει και να βγάλει σπυριά σε όλο της το σώμα. Τότε μάλιστα, την πέταξε σε ένα καζάνι για να καεί, όμως έγινε το θαύμα κι εκείνη, όχι μόνο δε κάηκε, αλλά έσβησαν και τα σπυριά από το κορμί της!
Για το λόγο αυτό, οι μανάδες, εκείνες τις εποχές που η ευλογιά θέριζε σαν επιδημία, έκαναν προσφορές στο όνομά της, ώστε να προστατεύσει τα παιδιά τους από την αρρώστια κι από τις άσκημες αυλακώσεις που προκαλούσε στα τρυφερά τους προσωπάκια. Έτσι, της έφτιαχναν μελόπιτες και πολυσπόρια, αλλά και κολλυβόζουμο, που τό ‘λεγαν «βαρβάρα» προς τιμήν της.
Το έθιμο αυτό λέγεται πως κρατάει από την εποχή που ο σατανικός νους του πατέρα της, του Διόσκουρου, βάλθηκε να εξοντώσει του Χριστιανούς δηλητηριάζοντας το ψωμί τους. (`Άλλη εκδοχή, πάλι, μιλάει για τους Τούρκους κι όχι για το Διόσκουρο.) και μια Τρίτη ότι είναι προσφορά στην αρχαία θεά, Εκάτη. Στην αρχαία Θράκη η παραγωγή του σιταριού αποτελούσε βασική οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων. Γιόρταζαν στις αρχές του χειμώνα τα «Εκαταία» προς τιμήν της θεάς Εκάτης που την είχαν προστάτιδα των καλλιεργειών και της γης.
Το μυστικό, όμως, το έμαθε η κόρη του, Η Βαρβάρα, και ειδοποίησε τους Χριστιανούς να αποφύγουν εκείνες τις μέρες το ψωμί και να αρκούνται στο να βράζουν και να τρώνε ό,τι καρπούς είχαν φυλαγμένους στο σπίτι τους
Κι έτσι, ανήμερα της γιορτής της, οι νοικοκυρές συνήθιζαν να ετοιμάζουν τη «βαρβάρα», βάζοντας στάρι και διάφορους καρπούς (καρύδια, μύγδαλα, ρόδια, σταφίδες) ή φρούτα (συνήθως μήλο) ψιλοκομμένα και μπόλικα μυρωδικά, όπως κανέλα.
Ο λαϊκός τρόπος λατρείας διαφέρει από περιοχή σε περιοχή.
Σε κάποιες περιοχές της Μικράς Ασίας τη Βαρβάρα οι νοικοκυρές την ετοίμαζαν σε σταυροδρόμι στα τρίστρατα όπως τα λέγανε και φώναζαν τον ιερέα να την ευλογήσει και μετά να την μοιράσουν.
Ενώ στη Θράκη η “Βαρβάρα” παρασκευάζονταν την παραμονή της εορτής της Αγ. Βαρβάρας και μοιράζονταν ανήμερα της γιορτής της πρωί πρωί. “Και τότε έβλεπες από κάθε σπίτι να βγαίνουν παιδιά κρατώντας στα χέρια τους από το χερουλάκι τσίγκινα δοχεία με το γλυκό κολυβόζουμο και να το μοιράζουν στα σπίτια της γειτονιάς, απ’ όπου επίσης έπαιρναν τη δική τους “Βαρβάρα” και την πήγαιναν χαρούμενα στο σπίτι τους. Ήταν εκείνη η μέρα γιορτή για τα παιδιά και κάθε χρόνο την περίμεναν με μεγάλη χαρά”, διηγούνται με συγκίνηση ακόμη και σήμερα οι μεγαλύτεροι.
Στη Θράκη χρησιμοποιούν εννέα είδη για την παρασκευή της Βαρβάρας. (σιτάρι, μύγδαλα, καρύδια, ρόδια, σταφίδες, κανέλα, σουσάμι, ταχίνι και φρούτα ψιλοκομμένα, κυρίως μήλα σκληρά) Στην περιοχή της Μακράς Γέφυρας και της Αδριανούπολης για γούρι έριχναν μέσα 3 έως 4 κουκιά και όποιος τα έβρισκε θεωρούνταν καλότυχος.
Δυστυχώς σήμερα από τη μια ο σύγχρονος τρόπος ζωής κι απ’ την άλλη η εισβολή της τηλεόρασης στα σπίτια μας, έγιναν αιτία να απομακρυνθούμε από τα παραδοσιακά μας πρότυπα, να διακόψουμε τις κοινωνικές μας επαφές και σταδιακά να χάνουμε την πολιτιστική μας ταυτότητα και την ανθρωπιά μας. Ευτυχώς όμως , που υπάρχουν ακόμα άνθρωποι, οι οποίοι κόντρα στο ρεύμα των καιρών που προσπαθούν να αποκόψουν τον άνθρωπο από τις ρίζες του, αφιερώνουν ατελείωτες ώρες από τον ελεύθερο χρόνο τους στη διάσωση κα διάδοση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, δίνοντας μάχη με τη λήθη και την κοινωνική αδιαφορία και φροντίζοντας να μεταλαμπαδεύσουν την αγάπη τους αυτή στις νεότερες γενιές.
Ελευθέριος Θ. Χατζόπουλος
Τ.Π. νυν Ε.Σ. της Π.Ο.Θ.Σ.
