Πνευματικοί Δήμιουργοί των Σερρών: Γιώργος Καφταντζής ο Κορυφαίος «ΟΙ ΕΛΕΓΕΙΕΣ»
(μέρος τρίτο)
Εισηγητής : Θανάσης Κανλής, Φιλόλογος
Μια πρώτη ανάγνωση
β. Εικοσιτρείς εκτελέσεις.
Οι εκτελέσεις είναι ένα σύνολο ποιημάτων πάνω στο ίδιο θέμα:
την αφαίρεση της ζωής τού συνανθρώπου από το εκτελεστικό απόσπασμα,
σε μια ταραγμένη, όπως φαίνεται καθαρά, εποχή.
Οι εκτελέσεις δεν είναι ούτε μια ούτε δύο, αλλά ξεπερνούν τις δύο δεκάδες.
Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι τα ποιήματα αυτά αποτελούν με σπουδή του Γιώργου Καφταντζή πάνω στο θέμα του θανάτου,
όπως συμβαίνει πολλές φορές στην τέχνη (μουσική, ζωγραφική),
όπου ο καλλιτέχνης πειραματίζεται σε διάφορες μορφές του ίδιου θέματος,
προκειμένου να αποδώσει πληρέστερα το θέμα και να αποτυπώσει την πολλαπλότητα της προσέγγισής του προς αυτό.
Βέβαια, αυτό που επιχειρεί εδώ ο ποιητής δεν είναι μια καλλιτεχνική ή αισθητική προσέγγιση και περιγραφή του θέματος.
Ποτέ δεν θα μπορούσε αυτή η συγκλονιστική μαρτυρία να ερμηνευθεί με κριτήρια αισθητικά, καλλιτεχνικά ή οποιαδήποτε άλλα παρόμοια.
Η τόσο συχνή ενασχόληση του Γιώργου Καφταντζή με αυτό το θέμα είναι μια έντονη κραυγή, μια διαμαρτυρία,
διαμαρτυρία και απογοήτευση συγχρόνως ,
για μια ακραία συμπεριφορά προς τον συνάνθρωπο.
Είναι οι εμπειρίες και τα βιώματα που έζησε ο ίδιος στην ταραγμένη δεκαετία του 1940.
Σε ένα τετράστιχο με τίτλο “επίλογος”, που ακολουθεί μετά τις “είκοσιτρείς εκτελέσεις”, δικαιολογεί την επιμονή του πάνω σ΄ αυτό το μακάβριο θέμα.
“Κάποτε τέλος πάντων θα πρέπει να γλυτώσω
απ΄ όλες αυτές τις περιπτώσεις των ηρώων
που εισχωρούν μέσα μου βαθιά ολοένα πιο βαθιά
σαν το χορτάρι στην καρδιά των πεθαμένων”.
Οι “ελεγείες” περιέχουν,
κάποτε, περιγραφές πολύ σκληρού ρεαλισμού,
επιλογή του ποιητή που αναδεικνύει τον τρόπο που στη συνέχεια προσεγγίζει την κάθε εκτέλεση και ενισχύει τον αποτροπιασμό για την ανίερη πράξη.
Εκτέλεση πρώτη
Ήταν προς τη Δάφνη πέρα
πέντε παλληκάρια σκοτωμένα
με τα ποδάρια προς τα πάνω
σαν κλαδιά έτοιμα ν΄ ανθίσουν.
Εκτέλεση δεύτερη
Και φαίνονταν παγιδευμένη
μικρό χρυσό έντομο
στον κάλυκα σαρκοβόρου λουλουδιού.
Εκτέλεση τρίτη
Πιο πέρα τα σπασμένα ματογυάλια
ένα λασπωμένο παπούτσι
και η κίτρινη ζακέτα
με τα μερμήγκια που σεργιάνιζαν.
Εκτέλεση έκτη
Έρχονται ώρες που επίμονα προσπαθώ
να συναρμολογήσω αυτό το λείψανο
εφτά χαίνουσες πληγές μου το ρήμαξαν.
Εκτέλεση έβδομη
……………….. έντομα τυμπανιαία
μπαινοβγαίνουν σε στόματα χωλών παιδιών.
Εκτέλεση δέκατη πέμπτη
Τότε ο ξένος είπε: στραγγαλίστε την.
Άλλοτε ο στίχος του γεμίζει από αγανάκτηση και έντονη απελπισία,
συναισθήματα που κατατρώγουν την ψυχή και κάνουν ανειρήνευτη την ζωή.
Εκτέλεση πρώτη
Άνοιξη, τους χρειαζόμαστε
αυτούς τους σκοτωμένους
…………………………
Παχαίνουν τα ηλιοτρόπια
στριφογυρνούν τους ανεμοδείχτες
φέρνουν πικράδα στο Σεπτέμβριο.
Μα προπαντός τους χρειαζόμαστε
για τις ετήσιες μας τελετές
και τα σχολικά μνημόσυνα.
Εκτέλεση δωδέκατη
Τ’ αστέρια παίζουν γλυκά πάντα στη Χαλκιδική
και τα νερά λάμπουν. Ο δυστυχισμένος
είχε ένα τέλος σκυλίσιο. Καληνύχτα σας,.
Όταν υπέκυψε………………..
……………………………….. Γιατί τι νόημα θα είχαν
τόσες κουραστικές ιδίως για τους νεότερους αναμοχλεύσεις
σχετικά με θυσίες και μεγάλα κατορθώματα ξεχασμένα κιόλας
και προπαντός το περιττό εκείνο: “Μνείας χάριν”
σκαλισμένο με χρυσά γράμματα στον τάφο του.
γ. Τρία ποιήματα.
Θα συνεχίσουμε την αναφορά μας με τρία ακόμη ποιήματα του Γιώργου Καφταντζή.
Είναι χαρακτηριστικό της ποίησής του και του ήθους του.
Χαρακτηρίζουν νομίζω, άνθρωπο μεγαλόψυχο, εμπνευσμένο ποιητή και γεννούν συναισθήματα συμπάθειας και κατανόησης προς τον πάσχοντα συνάνθρωπό μας.
Το πρώτο με τον τίτλο “παράκληση” είναι γεμάτο καλοσύνη μέσα στην σκληρότητα του θανάτου.
Είναι μια έντονη αντίθεση σ΄ αυτό που συμβαίνει -είναι και αυτό μια εκτέλεση κι ας μην εντάσσεται από τον ποιητή στην ομάδα των εκτελέσεων – με την προσφώνηση του θύματος “εσείς στρατιώτες του εχθρού αδέλφια μου”.
Είναι τεχνίτης ο ποιητής μας στο να δυναμώνει τις εικόνες και τα συναισθήματα με τη χρήση του μοτίβου των αντιθέσεων.
Και η αντίθεση εδώ είναι ένα ξάφνιασμα απρόοπτο,
ιδίως ο τελευταίος στίχος, που δείχνει επίγνωση καλοσύνης και όχι απλή υπέρβαση του εαυτού μας.
“Παράκληση”
’Έ, σείς νυσταγμένοι στρατιώτες
πού δέ μέ ξέρετε παρά μόνο ίσως από φήμη
συγχωρείστε με γι΄ αυτά τ΄ αχτένιστα μαλλιά
το σχισμένο φουστάνι
το χλωμό πρόσωπο
έκλαψα πολύ.
Η αγούλα λάμπει μά γιατί δεν στεγνώνει τα δάκρυά μου;
Η πασχαλιά μυροβολά μά γιατί δεν πίνει τη λύπη μου;
’΄Ε σεις καλοί μου στρατιώτες
που σημαδεύετε τα γυμνά μου στήθια
π’ αναβρύζουν σάν δύο ηλιολούλουδα
απ΄ τη ρίζα της καρδιάς
συγχωρείστε με γι΄ αυτά τά κλονισμένα βήματα
γιά τό αίμα που τρέχει πορφυρό
αχνίζοντας καλωσύνη.
’΄Ε σεις στρατιώτες του εχθρού αδέρφια μου.
Υπάρχουν όμως και πιο ήπιες στιγμές στις “ελεγείες” του Γιώργου Καφταντζή,
όπως αυτή με τον τίτλο:
“Ο σταθμός του Χατζή-Μπελίκ”,
όπου κυριαρχούν η φιλοσοφική ενατένιση, μια ήρεμη μελαγχολία, μια γλυκόπικρη γεύση.
Οι εικόνες δεν είναι έντονες, απέραντη γαλήνη και ηρεμία απλώνεται στο τοπίο.
Οι εικόνες βγαλμένες μέσα από έναν παράξενο κόσμο,
τις οποίες ο ποιητής σκηνοθετεί με μαεστρία,
έτσι που γαληνεύει η ψυχή του αναγνώστη.
Κάτι ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο και τον κόσμο των πνευμάτων,
απόκοσμο και ταυτόχρονα πραγματικό, ονειρικό και μαζί γοητευτικό.
Καταληκτικά, φιλοσοφεί στο νόημα της ζωής, θυμίζοντάς μας, ανάλογες στιγμές της ποίησης του Καφταντζή.
Η υποβλητικότητα του τοπίου είναι διάχυτη και αυτή προκαλεί την γαλήνη στην ψυχή του αναγνώστη.
“Ο σταθμός του Χατζή-Μπελίκ”
Στην παλιά επαρχία των Οδομάντων
με τους σεληνιακούς θεούς και τον κίτρινο Στρυμόνα
ο μικρός και πένθιμος σταθμός του Χατζή-Μπελίκ
τυλιγμένος είναι σε παράξενη γαλήνη.
Πουλί κανένα μήτε σε δέντρο μήτε σε στέγη
ο ουρανός άδειος από φως οι δρόμοι έρημοι από ήχους
μονάχα σα σκιά βαριά κάποτε γλιστρά και πάει
ο νεκρός σταθμάρχης με το κόκκινο καπέλο.
Και μια ορισμένη ώρα κάθε μέρα
ένα τραίνο το ίδιο πάντα μαύρο τραίνο
πλάι σε κούφια κι ακίνητα βαγόνια
σταματώντας για λίγο λαχανιασμένο θα περάσει
χωρίς να βγάλει το κεφάλι έξω κανείς ταξιδιώτης.
’΄Α τη φριχτή μελωδία των τραίνων των τραίνων
που χάνονται σφυρίζοντας βραχνά μές την αχλύ και τον καπνό
λαχταράς βαθιά κ΄ ενυπνιάζεσαι
τί είναι το κάθε τραίνο μιά ελπίδα ν΄ αλλάξεις τή ζωή σου.
’Ωστόσο ξέρεις καταβάθος πώς να δοκιμάσεις θά ήταν μάταιο
πώς σ΄ όποιο τραίνο κι άν ανέβεις ποτέ σου δέ θα φύγεις
απ΄ το μικρό και πένθιμο σταθμό του Χατζή-Μπελίκ.
Η ποίηση του Γιώργου Καφταντζή -πάντα αναφερόμαστε στις “ελεγείες”- τρυφερή και ευαίσθητη,
όπως στην περίπτωση της “Ιωάννας”, ρεαλιστική και με σκληρές εικόνες,
όπως στις “εικοσιτρείς εκτελέσεις”,
αλλά ταυτόχρονα και με φωτεινές εξάρσεις,
όπως όταν περιγράφει τους νεκρούς ήρωές του,
φωτεινή και απαστράπτουσα από παρόμοιες εικόνες,
που τις πλουτίζει με δυνατά επίθετα και συναρπαστικά σύνθετες και γοητευτικές λέξεις,
μαστίγιο ανελέητο της σκοτεινής πλευράς της ανθρώπινης ψυχής,
κήπος ολάνθιστος χρωμάτων και ευωδιών,
γλωσσική τέρψη επιθέτων και συνθέτων είναι μια ποίηση που διώχνει μακριά τον ζόφο του θανάτου και στο τέλος λυτρώνει τον αναγνώστη.
Θα κλείσουμε με ένα ακόμη ποίημά του, ασχολίαστο από εμένα.
Ως “υποψιασμένοι”, πλέον, και “πληροφορημένοι” ακροατές, μπορείτε, ύστερα από όσα ακούσατε σήμερα,
να κάνετε τις δικές σας προσεγγίσεις,
με βοηθό τον νου και την καρδιά, αδιαφορώντας για περισσότερες διευκρινίσεις και επεξηγήσεις, για “το γιατί και για το πού”.
“’΄Αφησέ με να σε οδηγήσω”
Στις πέντε
στις πέντε η ώρα της αυγής
με σκέψεις από πασχαλιές
και θλιμένη
σαν ένα κυπαρίσσι ολομόναχο
τόσο θλιμένη.
Πώς θα περάσεις απ΄ την τελευταία πύλη
δίχως να ξέρεις τό γιατί καί γιά πού
μ΄ αυτό το πουκάμισο της φρίκης
τ΄ ανυπάκουα μάτια
το χαλασμένο στόμα
καί τήν ξένη φωνή
πού θα πάς
άφησέ με να σε οδηγήσω.
Τά μελανά ξέφτια της σάρκας σου
σκαλώνουν στ΄ αγκάθια
έρημος ο δρόμος σιωπηλό
σβησμένα τά ορόσμημα
και τα πατήματα των αλόγων
οι ώρες από στάχτη
τά πουλιά τυφλά
πού θα πάς
αφησέ με να σε οδηγήσω.
