Στις 29 Σεπτεμβρίου 1941 ξέσπασε στη Δράμα μία από τις πρώτες, πολλοί την αναφέρουν ως την πρώτη, ένοπλες εξεγέρσεις κατά των στρατευμάτων του Άξονα και των Συμμάχων του στην κατακτημένη Ευρώπη.
Την εξέγερση οργάνωσε η Περιφερειακή Επιτροπή Δράμας του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ.
Η εξέγερση ήταν μια γνήσια λαϊκή αντίδραση στην Εφιαλτική Κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης που υλοποιούσε τους εθνικιστικούς στόχους προσάρτησης των περιοχών στη «Μεγάλη Βουλγαρία» σύμφωνα με τις επιδιώξεις της Βουλγάρικης φασιστικής στρατοκρατίας του Τσάρου Βόριδος και του πρωθυπουργού του Φιλόφ.
Η συνθηκολόγηση από τους Έλληνες δωσίλογους συνοδεύτηκε από την παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στους Βούλγαρους στρατοκράτες. οι οποίοι κατέλυσαν τις ελληνικές αρχές και επέβαλαν βίαιο πολιτικό και οικονομικό εκβουλγαρισμό. Επιβλήθηκε το βουλγαρικό νόμισμα, το βουλγάρικο δίκαιο και ως υποχρεωτική βουλγάρικη γλώσσα , ενώ απαγορεύθηκε η χρήση της ελληνικής. Τα Ελληνικά σχολεία έκλεισαν και αντικαταστάθηκαν με βουλγαρικά.
Απαγορεύθηκε η κατοχή ελληνικών βιβλίων και εντύπων, ενώ έκλεισαν τα Ελληνικά τυπογραφεία. Παύθηκαν και απελάθηκαν οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι κληρικοί Απαγορεύτηκε στους Έλληνες Επιστήμονες ( γιατρούς , φαρμακοποιούς, δικηγόρους, κτηνιάτρους κ.λ.π.) να ασκούν το επάγγελμά τους.
Έγινε συστηματικός εποικισμός αυτών των περιοχών με Βουλγάρους έποικους στους οποίους παραδίδονταν δημευμένες ελληνικές περιουσίες όσων Ελλήνων είχαν εγκαταλείψει τις περιοχές και είχαν καταφύγει, ως πρόσφυγες σε άλλες περιοχές της κατεχόμενης Ελλάδας.( περίπου 30.000 από το νομό Δράμας και 20.000 από το νομό Καβάλας.) Στην κατεχόμενη Ανατολική Μακεδονία και Θράκη πολλοί κάτοικοι στρατεύθηκαν εξαναγκαστικά, υπό καθεστώς πραγματικής δουλείας, στα βουλγάρικα τάγματα εργασίας, τα Ντουρντουβάκια, όπου δεκάδες έχασαν τη ζωή τους λόγω των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και της εξαντλητικής εργασίας.
Στις 28 και 29 Σεπτεμβρίου 1941 λίγοι τολμηροί επαναστάτες ανατίναξαν το εργοστάσιο ηλεκτροφωτισμού, επιτέθηκαν στον σιδηροδρομικό σταθμό, χτύπησαν τους στρατώνες του πεζικού και του πυροβολικού μέσα στην πόλη εξουδετερώνοντας τις βουλγαρικές δυνάμεις, ενώ σε ένα μεγάλο αριθμό γειτονικών χωριών εκδίωξαν ή εκτέλεσαν τους διορισμένους Βουλγάρους προέδρους κοινοτήτων, κατέλαβαν δημαρχεία και αστυνομικά τμήματα και πήραν την εξουσία στα χέρια τους για λίγες ώρες καταλύοντας τη βουλγαρική εξουσία.
Σύμφωνα με έρευνες Ελλήνων ιστορικών ο αριθμός των νεκρών είναι 35 Βούλγαροι και 12 συνεργάτες τους, 9 τραυματίες και άγνωστος αριθμός αιχμαλώτων. Αντίθετα, οι Βούλγαροι αναφέρουν πως είχαν 104 νεκρούς, 107 τραυματίες και 18 αιχμαλώτους συναριθμώντας και εκείνους που πήραν μέρος στην καταδίωξη των ανταρτών στα βουνά Τσάλνταγ και Παγγαίο, όπου δόθηκαν πραγματικές μάχες.
Η Εξέγερση συμπίπτει και με την οργάνωση των πρώτων ένοπλων ανταρτοομάδων (Αθανάσιος Διάκος και Οδυσσέας Ανδρούτσος) στη Μακεδονία από την Οργάνωση ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ στην οποία συμμετείχαν κομμουνιστές και σοσιαλιστές.
Η βουλγαρική στρατοκρατία κατέστειλε την εξέγερση με τον πιο αιματηρό και τρομοκρατικό τρόπο. Μέχρι τις 6 Οκτωβρίου 1941 εκτελέστηκαν 1614 σε 50 οικισμούς του νομού Δράμας,416 σε 36 οικισμούς του νομού Σερρών και 119 σε 15 οικισμούς του Νομού Καβάλας. Μόνο στην πόλη της Δράμας εκτελέστηκαν 562.
Από ανήκουστες σφαγές και θηριωδίες έγιναν , στο Νομό της Δράμας, στα Κύργια , στο Σιδηρόνερο, στην Προσοτσάνη, στην Χωριστή και στο Δοξάτο, και στο νομό Σερρών, στην Κορμίστα που, όπως και η Δράμα, έχουν κηρυχτεί μαρτυρικές πόλεις.
Η έκθεση ωμοτήτων των καθηγητών του ΑΠΘ προβαίνει σε εκτίμηση των θυμάτων περί τους 5.000 – 15.000 νεκρούς ενώ εκτιμά τους πρόσφυγες που εγκατέλειψαν την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη λόγω της βουλγαρικής καταπίεσης από 110.000 έως 200.000. Πολλοί από αυτούς κατόπιν έπεσαν θύματα του λιμού.
Ιδιαίτερα χτυπήθηκαν οι μικρασιάτες και οι πρόσφυγες του 1922, που μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών εγκαταστάθηκαν στις περιοχές, που σε χρονικό διάστημα λιγότερο από 20 χρόνια αναγκάστηκαν να αντιμετωπίσουν και πάλι τις σφαγές, την προσφυγιά και την Εθνοκάθαρση.
Η εξέγερση της Δράμας κατασυκοφαντήθηκε μεταπολεμικά από τις αστικές δυνάμεις ως προβοκάτσια με προεξάρχοντες συνεργάτες του δοσιλογισμού που αναδείχτηκαν σε παράγοντες της Δεξιάς παράταξης, απόψεις που πλέον έχουν αποδειχτεί ανιστόρητες και που δεν αντέχουν στα πορίσματα της επιστήμης.
Η Εξέγερση της Δράμας ήταν ένα αυθόρμητο και γνήσιο λαϊκό, αντιφασιστικό και πατριωτικό σκίρτημα που δεν μπόρεσε να αποδώσει λόγω αντικειμενικών αδυναμιών, κακής οργάνωσης και εκτίμησης της κατάστασης. Αυτό, δεν μπορεί να μειώσει τη μεγάλη ηθική αξία της εξέγερσης, που είναι το πρώτο σκίρτημα της Λευτεριάς στην κατεχόμενη Ελλάδα, αλλά και στην κατεχόμενη Ευρώπη ενάντια στη μαυρίλα του φασισμού.
Όλοι οι προοδευτικοί, δημοκρατικοί και αντιφασίστες Έλληνες τιμάμε και τους ψυχωμένους επαναστάτες που πήραν τα όπλα εναντίον των φασιστών στρατοκρατών και τη μνήμη των αθώων θυμάτων των σφαγών και της θηριωδίας της στρατοκρατίας και του φασισμού, που πότισαν με το αίμα τους το δέντρο της Ελευθερίας.
