Επιμέλεια: Κων/νος Τζιαμπάσης*
Μαθήτρια του Χριστού, πόρνη την οποία έσωσε ο Ιησούς από τον λιθοβολισμό, μετανοημένη γυναίκα που τον ακολούθησε, γυναίκα που έπλυνε τα πόδια του Ιησού με τα δάκρυά της και τα σκούπισε με τα μαλλιά της, αυτή που βρέθηκε δίπλα του μέχρι τις τελευταίες στιγμές της επίγειας ζωής του και μια από αυτές που θρήνησαν στον τάφο του, η Μαρία Μαγδαληνή συκοφαντήθηκε όσο λίγες άλλες γυναίκες που αναφέρονται στις γραφές με την αλήθεια να απέχει αρκετές φορές από αυτές τις θεωρίες και δοξασίες. Από την Καινή Διαθήκη μπορεί να συμπεράνει κάποιος ότι ανήκε στον κύκλο των ακολούθων του Ιησού σε όλη την πορεία του μέχρι τα θεία Πάθη.
Η Μαρία γεννήθηκε στα Μάγδαλα, μια μικρή πόλη, ένα ψαροχώρι στα δυτικά της Λίμνης Γεννησαρέτ και νότια της πεδιάδας της Γαλιλαίας, στη Ρωμαϊκή Ιουδαία, απ’ όπου και απέκτησε το προσωνύμιο της.
Αναφέρεται ονομαστικά δώδεκα φορές στα κανονικά Ευαγγέλια, περισσότερο από τους περισσότερους αποστόλους και περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη γυναίκα, εκτός από την οικογένεια του Ιησού.
Ο ευαγγελιστής Λουκάς αναφέρει ότι ήταν μια γυναίκα που ταξίδεψε και υποστήριξε οικονομικά τον Ιησού στη διακονία του «από τους πόρους της», υποδεικνύοντας ότι ήταν πιθανώς σχετικά πλούσια, ενώ στο ίδιο απόσπασμα αναφέρεται ότι από την Μαγδαληνή είχαν απομακρυνθεί επτά δαίμονες, κάτι που επαναλαμβάνει ο ευαγγελιστής Μάρκος.
Και τα τέσσερα Ευαγγέλια την ταυτίζουν ως μέλος μιας ευρύτερης ομάδας γυναικών που περιλαμβάνει τη μητέρα του Ιησού, ως την πρώτη που μαρτυρά τον άδειο τάφο και την πρώτη που μαρτυρά την ανάσταση του Ιησού.
Σε πολλές χριστιανικές παραδόσεις η Μαγδαληνή αναφέρεται ως απόστολος ανάμεσα στους αποστόλους και είναι κεντρική προσωπικότητα σε μεταγενέστερα γραπτά που την απεικονίζουν ως την πιο αγαπητή μαθήτρια του Ιησού και τη μοναδική που πραγματικά κατανόησε τις διδαχές του. Αυτά αναφέρονται κυρίως στα ευαγγέλια των Γνωστικών, μιας πρωτοχριστιανικής σέκτας που κυνηγήθηκε από την επίσημη Εκκλησία και δίνουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα του Ιησού Χριστού και των διδασκαλιών του απ’ αυτήν που γνωρίζουμε από την Καινή Διαθήκη.
Από το Κατά Μαριάμ, το Κατά Θωμάν, το Κατά Φίλιππον, το Πίστις Σοφία, η Υπόστασις των Αρχόντων, αντλούμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα, ενώ περιγράφεται ότι η εγγύτητα της Μαρίας Μαγδαληνής με τον Ιησού οδηγεί σε ένταση με έναν άλλο μαθητή, τον Πέτρο, λόγω του φύλου της και της ζήλιας του Πέτρου για τις διδασκαλίες που παραδόθηκαν μόνο σε αυτή, ενώ σε μια άλλη μυθοπλασία εμφανίζεται ως σύζυγος του Ιησού.
Η απεικόνιση της Μαρίας Μαγδαληνής ως πόρνης ξεκίνησε μετά από μια σειρά από πασχαλινά κηρύγματα που δόθηκαν το 591 μ.Χ. όταν ο Πάπας Γρηγόριος Α΄ συνδύασε τη Μαρία Μαγδαληνή, η οποία παρουσιάζεται στο ευαγγέλιο του Λουκά, με τη Μαρία της Βηθανίας και την ανώνυμη «αμαρτωλή» γυναίκα που πλένει ή μυρώνει τα πόδια του Ιησού. Αυτό οδήγησε σε μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι ήταν μετανοημένη πόρνη.
Η διαμάχη κράτησε ανάμεσα σε θεολόγους σχετικά με την ταυτότητά της μέχρι το 1969, όταν η ταύτιση της Μαρίας Μαγδαληνής με τη Μαρία της Βηθανίας και της «αμαρτωλής γυναίκας» αφαιρέθηκε από το Γενικό Ρωμαϊκό Ημερολόγιο από τον Πάπα Παύλο VI, αλλά η άποψη για τη μετάνοια και το παρελθόν της ως πόρνης ή ως ανώνυμης αμαρτωλής γυναίκας διατηρήθηκε στη λαϊκή κουλτούρα.
Η εικόνα της περνά στους θρύλους της μεσαιωνικής Ευρώπης ως μιας γυναίκας με πλούτο και ομορφιά, ενώ φέρεται ότι έχει ταξιδέψει στη Γαλλία, με τις εκκλησίες να τη θεωρούν αγία και ηρωίδα της πίστης, ενώ σύμφωνα με γραφές μετά την Ανάσταση και την Ανάληψη του Ιησού, η Μαρία η Μαγδαληνή κήρυξε τα λόγια του και όταν ο Απόστολος Ιωάννης αποσύρθηκε στην Έφεσο, τον ακολούθησε κι αυτή όπου έμεινε σε μια σπηλιά ως το τέλος της ζωής της. Ο Γρηγόριος αναφέρει ότι η Μαρία Μαγδαληνή θάφτηκε στην πόλη της Εφέσου. Αυτό γράφεται από τον πατριάρχη της Ιερουσαλήμ Μόδεστο, γύρω στο 630, ενώ η ανώνυμη αμαρτωλή γυναίκα στο ευαγγέλιο του Λουκά στην πραγματικότητα δεν έχει ταυτιστεί ποτέ ως πόρνη, αμαρτία που στην εβραϊκή κοινωνία όταν γράφτηκε το ευαγγέλιο μπορεί να σημαίνει ότι δεν τήρησε τους νόμους του Μωυσή.
Όμως ο πάπας Γρηγόριος δεν ταυτοποιεί μόνο τη Μαγδαληνή ως την ανώνυμη αμαρτωλή που έπλυνε με μύρο τα πόδια του Ιησού αλλά για πρώτη φορά, προσδιορίζει ρητά τις αμαρτίες της ως σεξουαλικής φύσης. Σύμφωνα με την ερμηνεία του Πάπα Γρηγορίου, οι επτά δαίμονες που είχαν καταλάβει την Μαγδαληνή συνδέθηκαν με τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα του μεσαιωνικού Καθολικισμού. Και φυσικά η δυτική τέχνη και η θρησκευτική λογοτεχνία τη χρησιμοποίησαν ως παράδειγμα της σημασίας της μετάνοιας στη μεσαιωνική θεολογία.
Η σύνθετη προσωπικότητα της Μαρίας Μαγδαληνής δεν έγινε ποτέ αποδεκτή από τις Ανατολικές Ορθόδοξες εκκλησίες, οι οποίες είδαν μόνο τη Μαρία ως μαθήτρια και πίστευαν ότι μετά την Ανάσταση έζησε ως σύντροφος της Μαρίας, της μητέρας του Ιησού.
Ενώ η ορθόδοξη θρησκεία τη θεωρεί δια βίου παρθένο, η Δύση μας παραδίδει μια άλλη προσωπικότητα μέσα από φανταστικές βιογραφίες με πελώριες υπερβολές για τον πλούτο και την ευγενική καταγωγή της Μαρίας. Είναι η περίοδος που οι ιστορίες για τους ευγενείς αγίους ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς, με χειρόγραφα όχι μόνο να αναφέρονται στην κοινωνική της θέση, αλλά και να περιγράφουν τις ιδιοκτησίες της οικογένειάς της στη Βηθανία, την Ιερουσαλήμ και τα Μάγδαλα.
Η εικόνα της να ζει απομονωμένη στην έρημο εμφανίζεται σε έργα τέχνης και έγινε δημοφιλής κυρίως με απεικονίσεις της στη Γερμανία και την Αγγλία.
Οι περίτεχνοι θρύλοι και οι συγκρουόμενοι μύθοι γύρω από την ταφή της φτάνουν μέχρι τη Βουργουνδία, όταν περίπου τον 11ο αιώνα μοναχοί δηλώνουν ότι ανακάλυψαν τον πραγματικό σκελετό της Μαρίας Μαγδαληνής, κάτι που δημιούργησε και μια μικρή μάχη ανάμεσα σε μονές όταν και μια δεύτερη αποκάλυψε ότι βρήκε και εκείνη τον σκελετό της Μαρίας με τα οστά της να παραμένουν κρυμμένα.
Η πιο διάσημη βιογραφία της θρυλικής ζωής της Μαγδαληνής προέρχεται από τον Ιάκωβο Βοραγινό που υπήρξε Ιταλός εκκλησιαστικός συγγραφέας που αργότερα έγινε Αρχιεπίσκοπος της Γένοβας. Στο The Golden Legend, μια συλλογή ιστοριών μεσαιωνικών αγίων η Μαρία Μαγδαληνή αναφέρεται ως πλούσια, απίστευτα όμορφη και εξωφρενικά αισθησιακή που παραιτείται από τις επίγειες απολαύσεις για να γίνει ακόλουθος του Ιησού.
Δεκατέσσερα χρόνια μετά τη Σταύρωση του Ιησού, μερικοί ειδωλολάτρες ρίχνουν τη Μαρία, τη Μάρθα, τον Λάζαρο σε μια βάρκα χωρίς κουπιά στη Μεσόγειο Θάλασσα για να πεθάνει. Με θαυμαστό τρόπο, ωστόσο, το σκάφος φτάνει στα παράλια της Μασσαλίας. Η Μαρία επεμβαίνει επίσης και θαυματουργεί στη σωτηρία και την ανάσταση της γυναίκας του κυβερνήτη, ενώ περνά τα τελευταία τριάντα χρόνια της ζωής της μόνη της σε μια σπηλιά σε μια έρημο στη γαλλική περιοχή της Προβηγκίας.
Τον 18ο αιώνα η Μαρία Μαγδαληνή έγινε η προστάτιδα των «ευσεβών γυναικών» με πλήθος ασύλων να φέρουν αυτό το όνομα ως καταφύγια γυναικών, εμφανίζεται στον Τελευταίο Πειρασμό του Καζαντζάκη το 1955, στην όπερα του Άντριου Λόιντ Βέμπερ που αναφέρει και την σεξουαλική της έλξη για τον Ιησού, ενώ αλλού περιγράφεται ως μια λαμπρή και δυναμική γυναίκα που σπουδάζει στη μυθική βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
Στην τέχνη είναι η πιο συχνά απεικονιζόμενη γυναικεία μορφή μετά την Παναγία. Είναι διαφορετικά ντυμένη από τις υπόλοιπες γυναίκες ενώ δεν είναι λίγες φορές που είναι γυμνή και καλυμμένη με τα πλούσια μαλλιά της. Φρα Αντζέλικο και Ρούμπενς, Τιντορέντο και Ελ Γκρέκο, Αρτεμισία Τζεντιλένσκι, Βελάσκεθ και Τισιάνος χάρισαν μερικές από τις εμβληματικές απεικονίσεις της σε σπουδαία έργα τέχνης.
Είναι μια εξέχουσα μορφή που η ιστορία και οι θρύλοι της συνδέονται με ένταση και δύναμη με την ανθρώπινη διάσταση του Ιησού και την έκφραση της θλίψης, της μετάνοιας και της οδύνης. Η κοινή αμαρτωλή γυναίκα συνδέεται με τις αμαρτίες των ανθρώπων και την ανύψωσή τους μέχρι την τελική εξιλέωση.
*Ο Κων/νος Χαρ.Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
Τα έθιμα και η συγχώρεση: Τα 7 Ευαγγέλια της Μεγάλης Τετάρτης και το Μυστήριο του Αγίου Ευχελαίου
