Ένα από τα λεγόμενα ποιητικά και πιό αξιόλογα βιβλία της Π. Διαθήκης είναι «ό Ιώβ». Πότε ακριβώς γράφηκε και από ποιόν είναι άγνωστο.
Ό μακαριστός γέροντας π. Ευσέβιος Βίττης, που κοιμήθηκε πριν από κάμποσα χρόνια, ένα κορυφαίο πνευματικό ανάστημα του καιρού μας, έγραψε τέσσερα βιβλία για τον Ιώβ. Στον πρόλογο του πρώτου απ’ αυτά, που έχει τον τίτλο «ο πολύαθλος Ιώβ», γράφει: «Το βιβλίο του Ιώβ κατά τη γνώμη των ειδικών θεωρείται εφάμιλλο των μεγάλων τραγωδιών, που έγραφαν τραγικοί ποιητές του μεγέθους του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Αισχύλου. Από πνευματική άποψη… το βιβλίο του Ιώβ αναφέρεται βασικά στο θέμα του πόνου και των δοκιμασιών των πιστών και αφοσιωμένων στο Θεό ψυχών».
Οι τελευταίες αυτές φράσεις αποτέλεσαν το έναυσμα για να ασχοληθεί ο γράφων στο άρθρο αυτό με τη διαπραγμάτευση του θέματος: «Η έννοια του τραγικού στην αρχαία ελληνική γραμματεία και στη Βίβλο».
Διευκρινίζουμε ότι όσα θα αναφερθούν από την Π. Διαθήκη έχουν σχέση με τους συμβολισμούς και τους λεγόμενους ανθρωπομορφισμούς του Θεού, που συνίστανται στο γεγονός ότι ο Θεός εμφανίζεται να συνομιλεί με ανθρώπους, όπως συνέβη με το Μωυσή και τους προφήτες ή και με το σατανά, όπως θα δούμε, όταν θα γίνει λόγος ειδικά για τον Ιώβ. Έτσι καθίστανται κατανοητές συγκεκριμένες ενέργειες του Θεού και αποφεύγονται οι αοριστολογίες των ιερών συγγραφέων.
Αντίστοιχο φαινόμενο στην αρχαία ελληνική γραμματεία είναι η ευρεία χρήση των μύθων, οι όποιοι αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο των τραγωδιών. Οι μύθοι είναι η ψυχή της τραγωδίας. Βασικά τους στοιχεία είναι η ενιαία, σοβαρή και σπουδαία υπόθεσή τους και η πλοκή των περιστατικών τους. Ακόμη ο μύθος έχει πάθος, που κινεί το φόβο, τον έλεον (ευσπλαγχνία) των θεατών, περιπέτειες, εξελίξεις και αναγνωρίσεις προσώπων. Τους μύθους επεξεργάζονται κατάλληλα οι τραγικοί ποιητές, ώστε να κρατούν τεταμένη την προσοχή των θεατών και αδιάπτωτο το ενδιαφέρον τους, έτσι ώστε ή να ταυτίζονται ή να αντιτίθενται με τα λεγόμενα ή τα πραττόμενα από τα τραγικά πρόσωπα, παίρνοντας παράλληλα και ανάλογα μηνύματα. Ας μην ξεχνάμε ότι το θέατρο στην αρχαία Ελλάδα, και ειδικότερα οι παραστάσεις τραγωδιών, δεν ήταν απλή ψυχαγωγία, άλλα και σχολείο.
Ας δούμε όμως ήδη σε τί συνίστατο η έννοια του τραγικού. Όταν λέμε τραγικό στην αρχαιοελληνική γραμματεία και στη Βίβλο εννοούμε την συνειδητοποίηση της συντριβής πού υφίσταται η πού πρόκειται να υποστεί ο τραγικός ήρωας είτε εξαιτίας της ύβρεως στην οποία έχει προβεί έναντι τού Θεού ή των θεών της ελληνικής μυθολογίας, με ενέργειες πού διασαλεύουν την θεϊκή και εγκόσμια τάξη, όποτε αντιμετωπίζει τη λεγόμενη άτη (τιμωρία) από τούς θεούς, είτε εξαιτίας επεμβάσεως υπέρτερων δυνάμεων, είτε εξαιτίας παθών από τα όποια διακατέχεται το συγκεκριμένο τραγικό πρόσωπο ή και άλλα πρόσωπα σχετιζόμενα άμεσα ή έμμεσα μ’ αυτό.
Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις κατά τις όποιες βιώνονται τραγικές καταστάσεις από πρόσωπα τα όποια δεν βαρύνονται από πράξεις επιλήψιμες και μεμπτές, όπως συνέβη με τον πατριάρχη Αβραάμ που έπρεπε να θυσιάσει το μονάκριβο γιό του Ισαάκ, τον Ιώβ, για τον οποίο θα κάνουμε ειδικό λόγο, τον πάγκαλο Ιωσήφ που συκοφαντήθηκε και φυλακίσθηκε όντας εντελώς αθώος, τον Οιδίποδα τύραννο από την ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, στην οποία θα αναφερθούμε διεξοδικότερα στις επόμενες σελίδες, τον Ιππόλυτο που συκοφαντήθηκε από τη Φαίδρα, σύζυγο του πατέρα του Θησέα, και προπαντός με τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό, που υποβλήθηκε για χάρη μας στον οδυνηρότερο και τραγικότερο θάνατο, το σταυρικό.
Ας αναφερθούμε όμως σέ δυο τραγικές μορφές, στον Ιώβ από τη Βίβλο και στο Οιδίποδα τύραννο από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Τα δυο αυτά πρόσωπα αποτελούν τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα της ανθρώπινης τραγωδίας. Ο Ιώβ ήταν ένας εκλεκτός και πλήρως αφοσιωμένος στο Θεό άνθρωπος, με ευσέβεια και αρετή που την επιδοκιμάζει ο Θεός και τον θεωρεί ως τον πιό εκλεκτό άνθρωπο στη γη. Για όλα αυτά αμφιβάλλει ο σατανάς, ο οποίος θεωρεί τον Ιώβ υποκριτή και έμπορο της ευσέβειας. Ο Θεός όμως, για να φανεί η γνησιότητα της ευσέβειας τού Ιώβ και η αφοσίωσή του στο Θεό, επιτρέπει στο σατανά να τον υποβάλει σε πειρασμούς. Κι αυτό έγινε σε δυό φάσεις. Η πρώτη φάση περιελάβανε δοκιμασίες σέ βάρος της περιουσίας του, της οικογενείας του και του υπηρετικού του προσωπικού. Έχασε την απέραντη περιουσία του, τα αναρίθμητα ζώα του, το υπηρετικό του προσωπικό, τα δέκα παιδιά του.
Η δεύτερη φάση συνίστατο στην προσβολή του Ιώβ από φρικτή και αποκρουστική ασθένεια. Όλο το σώμα του παραμορφώθηκε. Υπέφερε σωματικά και ψυχικά. Διώχτηκε από την κοινωνία, απομονώθηκε από συγγενείς και φίλους, περιφρονήθηκε και ζούσε άθλια σ’ ένα σωρό από βρωμερή κοπριά. Τρεις φίλοι του, που τον επισκέπτονται σ’ αυτή του την κατάσταση, διατείνονται ότι για να περιέλθει σ’ αυτή την κατάντια, θα πρέπει να έχει διαπράξει μεγάλη αμαρτία, γι’ αυτό και του προτείνουν να μετανοήσει γι’ αυτή για να σωθεί. Ο Ιώβ όμως επιμένει στην αθωότητά του.
Τη λύση τελικά τη δίνει ο Θεός, που αποκαθιστά τον Ιώβ, του χαρίζει ξανά την υγεία του, τα πλούτη του, τη νέα οικογενειακή του ευτυχία. Περιτριγυρισμένος υστέρα από πολλά χρόνια από το πλήθος των απογόνων του τελειώνει ειρηνικά τη ζωή του.
Ο Οιδίποδας ήταν γιός του Λάιου και της Ιοκάστης. Ο Λάιος, γιός τού βασιλιά της Θήβας Λάβδακου και απόγονος φυσικά του Κάδμου, εξορίζεται κάποτε από τη Θήβα και βρίσκει άσυλο στην ‘Ήλιδα, στον βασιλιά Πέλοπα, όπου συνάπτει αθέμιτες σχέσεις με το γιό του Πέλοπα Χρύσιππο. Ο Πέλοπας καταριέται τότε το Λάιο να μείνει άτεκνος, ή, αν τεκνοποιήσει και αποκτήσει γιό, να φονευθεί απ’ αυτόν.
Όταν ή Ιοκάστη γέννησε τον Οιδίποδα, ο Λάιος, έχοντας υπόψη την κατάρα του Πέλοπα και τον σχετικό χρησμό του μαντείου των Δελφών, ότι αν θα αποκτήσει γιό, αυτός θα τον φονεύσει, παρέδωσε τον νεογέννητο Οιδίποδα σέ βοσκό, ο όποιος τον παρέλαβε και τον παρέδωσε στην άτεκνη Περίβοια, σύζυγο του βασιλιά της Κορίνθου Πολύβου. Αυτοί παρουσίασαν τον Οιδίποδα ως δικό τους βιολογικό τέκνο. Τα χρόνια περνούν. Ο Οιδίποδας μεγαλώνει. Κάποτε το άρμα τού Λάιου, του βιολογικού πατέρα τού Οιδίποδα, ήλθε αντιμέτωπο με το άρμα τού Οιδίποδα. Οι δυό ηνίοχοι λογομάχησαν. Ο ηνίοχος τού Λάιου σκότωσε τον ηνίοχο τού Οιδίποδα και στη συνέχεια ο Οιδίποδας σκότωσε τον ηνίοχο τού Λάιου και τον ίδιο το Λάιο.
Στο μεταξύ, σε βράχο του όρους Φίνιου, μεταξύ Θήβας και Κωπαΐδας, είχε εγκατασταθεί η σφίγγα, τέρας με σώμα λιονταριού, με φτερά όρνιθας, στήθος γυναίκας και ουρά έχιδνας, που έθετε στους διερχόμενους Θηβαίους το αίνιγμα: «τί έστιν δ μεν έχον φωνήν, τετράπουν, δίπουν και τρίπουν». Οι διερχόμενοι Θηβαίοι, μη δυνάμενοι να απαντήσουν, καταβροχθίζονται από το τέρας. Κι αυτό γιατί η Ήρα, ή ο Διόνυσος, ήθελε να εκδικηθεί τους Θηβαίους, γιατί ο Λάβδακος είχε περιφρονήσει τη λατρεία του. Κατά τον Απολλόδωρο, ο Κρέων, αδελφός της Ιοκάστης, είχε διακηρύξει ότι για τη λύση στο λύτη του αινίγματος της σφίγγας θα παραχωρούνταν ως βραβείο το βασίλειο της Θήβας και η χήρα του Λάιου Ιοκάστη ως σύζυγος. Το αίνιγμα της σφίγγας έλυσε ο Οιδίποδας. Έτσι ο Οιδίποδας ανακηρύσσεται βασιλιάς της Θήβας και λαμβάνει ως σύζυγο τη βιολογική του μητέρα Ιοκάστη, με την οποία αποκτά τέσσερα παιδιά, τον Πολυνείκη, τον ‘Ετεοκλή, την Αντιγόνη και την Ισμήνη, ενώ η σφίγγα κατακρημνίσθηκε.
Συγχρόνως στη Θήβα ενέσκηψε λοιμός φοβερός, που κατέστρεψε τα πάντα. Το μαντείο των Δελφών ερωτώμενο άπαντα ότι για να σωθεί ή Θήβα από το λοιμό πρέπει να απελαθεί ο φονιάς του Λάιου. Ο μάντης Τειρεσίας αποκαλύπτει ότι φονιάς του Λάιου είναι ο Οιδίποδας. Ακολουθεί ο απαγχονισμός της Ιοκάστης και η αυτοτύφλωση του Οιδίποδα.
Η τραγωδία τελειώνει με τη διαπίστωση του χορού των Θηβαίων αρχόντων ότι κανένας δεν πρέπει να θεωρείται ευτυχής πριν φθάσει στο τέρμα της ζωής του.
Τόσο ο Ιώβ όσο και ο Οιδίποδας, ευρισκόμενοι στο αποκορύφωμα της δοκιμασίας τους, αναφωνούν: ο μεν Ιώβ «Ας ήταν να χαθεί η μέρα εκείνη που γεννήθηκα…», ο δε Οιδίποδας «Αχ Κιθαιρώνα! Γιατί με δεχόσουν; Γιατί μόλις με πήρες δε με σκότωσες, για να μην έδειχνα ποτέ τον εαυτό μου στους θνητούς ποιοι μ’ έχουν γεννήσει;». Ο Ιώβ δεν είχε καμιά ευθύνη για τις δοκιμασίες που αντιμετώπισε και για την τραγικότητα στην οποία είχε περιέλθει. Ο Οιδίποδας βαρύνεται από εγκλήματα, που ποτέ δεν είχε διανοηθεί να διαπράξει. Γι’ αυτό και ξεσπά σέ σπαρακτικούς γόους στο αποκορύφωμα της τραγικότητάς του. Και οι δυο ρημάχτηκαν κυριολεκτικά από τον πόνο, απορρίφτηκαν από τους φίλους τους και την κοινωνία γενικότερα, γεγονότα που καθιστούσαν εξαιρετικά οδυνηρή τη δοκιμασία τους.
Σχέση τραγικής ποίησης και Χριστιανισμού
Στην αρχαία ελληνική τραγωδία η διασάλευση της θεϊκής και εγκόσμιας τάξης από τον τραγικό ήρωα χαρακτηρίζεται ως ύβρις και συνεπάγεται τη συντριβή του με τη λεγόμενη άτη από τους θεούς. Ο τραγικός ήρωας δεν έχει τη δυνατότητα να συγχωρηθεί με τη μετάνοια κατά τη χριστιανική αντίληψη και να σωθεί. «Αμετακίνητο κέντρο της τραγωδίας, κατά τον Αιμίλιο Χουρμούζιο, είναι η απελπισία». Υπάρχει βέβαια κατά τον Αριστοτέλη η κάθαρση¨ κάθαρση όμως όχι του τραγικού ήρωα από τα παθήματά του, άλλα της ψυχής του θεατή της τραγωδίας από τα τραγικά συναισθήματα που του προκαλούνται από τα παθήματα του τραγικού ήρωα.
Ο Χριστιανισμός στη βαθύτερη ουσία του είναι αντιτραγικός. Η άκρα φιλανθρωπία του Εσταυρωμένου Ιησού, η θυσιαστική Του αγάπη, συγχωρεί κάθε ηθικό νόσημα και παραστράτημα, κάθε παρακοή και παράβαση του θείου νόμου, αρκεί να προηγηθεί ένα «μνήσθητί μου, Κύριε», ένα «ιλάσθητί μοι», ένα «ελέησον με». Στη Χριστιανική Αποκάλυψη δεν έχουν θέση φαινόμενα σκληρής αντιμετώπισης του παρεκτρεπομένου ανθρώπου, όπως στην αρχαιοελληνική τραγωδία. Η συμπεριφορά του Κυρίου προς τους σταυρωτές Του, προς την Σαμαρείτιδα, προς το Ζακχαίο, προς τη μοιχαλίδα κ.π.ά. είναι αδιάψευστες μαρτυρίες της υπέρβασης πού συντελείται στο Χριστιανισμό και της υποκατάστασης της άτης, της θεόθεν τιμωρίας των τραγικών ποιητών, από την θυσιαστική αγάπη, πού «ου λογίζεται το κακόν» (Α’ Κορ. 13,5). Ο Θεός στο χριστιανισμό δεν είναι Θεός εκδικητικός, αδυσώπητος, σκληρός και ανάλγητος τιμωρός. Είναι Θεός της συγχώρησης και της αγάπης. «Ο Θεός αγάπη εστί», λέγει ο ευαγγελιστής Ιωάννης. Δεν έχει απλά αγάπη ο Θεός, άλλα είναι αγάπη.
ΥΓ από Ζήση Μητλιάγκα
Ο Φιλοκτήμων Φάκας μαζί με την σπουδαία παρουσία του στην εκπαίδευση στο κοινωνικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι της περιοχής μας, υπήρξε εξαρχής βασικός συνεργάτης και εισηγητής στο Πνευματικό Συμπόσιο « ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΚΛΑΣΣΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ».
Η βαθιά γνώση των Ελληνικών γραμμάτων και των Χριστιανικών δογμάτων τον έχει κάνει έναν από τους σπουδαιότερους εκφραστές του Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού.
